Ebced Nedir? Sayılar ve Harfler Arasındaki İlişki

Ebced, Arap alfabesindeki harflere sayısal değerler atayan bir sistemdir. Bu sistem, harflerin belirli sayılara karşılık geldiği bir düzen içerisinde kullanılmaktadır. Ebced, genellikle Arap yazısında sayıları ifade etmek, tarihlerin kodlanması ve hatta bazı metafizik konuların analizinde kullanılmaktadır.

Ebced Nedir?

Ebcet sistemi, Arap alfabesindeki harflerin sayısal değerlerini temsil etmek için kullanılan bir sistemdir. Bu sistemde her harfe bir sayı değeri atanır. Bu değerler matematiksel hesaplamalarda veya sembolik anlamlarda kullanılmaktadır. Ebcet sistemi, Arapça yazılan metinlerin sayısal analizlerinde ve sembolik hesaplamalarda önemli bir rol oynamıştır.

Ebcet sistemi, Arap alfabesindeki harflere belirli bir sayı değeri atayan bir sistemdir. Bu değerlerin atanması, belirli bir düzene göre gerçekleşir. Bu düzenin temelinde Arap alfabesinin sıralaması bulunmaktadır. Ebcet sistemi, Arap dilinde matematiksel hesaplamalar yapmak veya sembolik anlamlar yüklemek için kullanılmıştır. Ayrıca, dinî metinlerde veya edebî eserlerde sembolik anlamların ifade edilmesinde de sıkça kullanılmıştır.

Ebcet sistemi, ilk olarak “et-tertîbü’l-ebcedî” adı verilen bir sıralama düzenine dayanmaktadır. Bu düzende her harfe belirli bir sayı değeri atanır. Bu değerlerle çeşitli matematiksel hesaplamalar yapılmaktadır. Sembolik anlamlar ifade edilmektedir. Bu düzenin kökenleri, Hz. Âdem’e kadar uzanmaktadır ve İslam öncesi dönemlerde de kullanılmıştır.

Ancak, Ebcet sistemi zamanla değişikliklere uğramış ve farklı versiyonları ortaya çıkmıştır. Özellikle Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân döneminde (685-705) Ebcet sistemi, Nasr b. Âsım ile Yahyâ b. Ya‘mer el-Udvânî tarafından hazırlanan yeni bir düzenleme olan “hurûfü’l-hecâ” tertibine evrilmiştir. Bu yeni düzenleme, daha önceki sıralamadan farklı olarak birbirine benzer harflerin ardarda sıralanmasına dayanmaktadır.

Sisteminin Temelleri ve Gelişimi

Ebcet sistemi, aslında harflerin kolaylıkla hatırda tutulmasını sağlamak amacıyla geliştirilen bir formüldür. Bu formülde yer alan kelimelerin ilki “ebced” şeklinde okunur. “abucad” veya “ebuced” olarak telaffuz edilir. Diğer kelimeler ise “hevvez”, “huttî”, “kelemen”, “sa‘fes”, “karaşet”, “sehaz” ve “dazağ” şeklindedir. Türkçe’de bu tertibin son kelimesi “dazığlen” olarak söylenir. Ardından daima Mü’minûn sûresinin 14. âyetinin sonundaki “fe-tebâreke’llâhü ahsenü’l-hâlikîn” ibaresi eklenir.

İbrânîce ve Ârâmîce’nin etkisiyle Nabatîce’den Arapça’ya geçmiştir. Bu sistemin kullanımıyla ilgili çeşitli rivayetler bulunmaktadır. Bazıları folklorik unsurlar içermekte ve bilimsel bir değer taşımamaktadır. Ancak, bazıları ise ebced sisteminin sembolik anlamlar yüklediğine inanmaktadır. Örneğin, Hz. Âdem’in cennetten ayrılışı ile tövbesi arasındaki süreyi temsil ettiği iddia edilmektedir.

Sonuç olarak, Ebcet sistemi Arap alfabesindeki harflere sayısal değerler atayan bir sistemdir. Matematiksel hesaplamalarda veya sembolik anlamlarda kullanılmıştır. Bu sistem, Arap dilinde yazılan metinlerin analizinde ve sembolik anlamların ifade edilmesinde önemli bir rol oynamıştır.

Ebced Hesabının Nasıl Yapıldığı

Tarih boyunca farklı sistemlerde farklı şekillerde sayı değerlerinin ortaya çıkmasında etkilidir. Bu değerlerin birbirleriyle karşılaştırılmasına yol açmıştır. Bu durum, bazı ilginç eşitlikler ve benzerliklerin keşfedilmesine ve bu harf ve rakamların bazı gizemli özelliklere sahip olduğuna inanılmasına neden olmuştur. “Ebced risâleleri” olarak bilinen çeşitli yazmalar, bu konuda çeşitli ve zengin bilgiler içermektedir. Ancak çoğu sadece yakıştırmalardan ibarettir.

Ebcet sistemiyle ilgili ilginç bir nokta, bazı farklı kelimelerin aynı ebced değerine sahip olmasıdır. Örneğin, “zebân/dehân” kelimesi 60, “ilim/amel” kelimesi 140, “ayak/kadeh” kelimesi 112, “tevbe/peşîmân” kelimesi ise 413 değerine sahiptir. Ayrıca, “Allah” ve “hilâl” kelimelerinin ebced değerleri (66) eşittir. Bu nedenle Türk bayrağındaki hilâl Allah’ı sembolize etmektedir. Türkçe bir deyim olan “işi 66’ya bağlamak” da bu nedenle Allah’a havale etmek anlamına gelir. Benzer şekilde, “sûfî” kelimesiyle “el-hikmetü’l-ilâhiyye” ifadesinin ebced değerinin aynı olduğu söylenir. Bu da hakiki sûfînin ilâhî hikmete sahip olduğunu vurgular.

Aynı zamanda çeşitli sanat gösterileri ve söz oyunları için de kullanılmıştır. Şairler tarafından sıkça tercih edilmiştir. Divan şiirinde, beyitlerin nüktelerinin anlaşılabilmesi için kelimelerin ebcedle ilişkisi göz önünde bulundurulmalıdır. Ebced sistemi, İslam dünyasında tasavvuf, astronomi, astroloji, edebiyat ve mimari alanlarının yanı sıra havas ilminde (cefr ve vefk gibi), sihir ve büyücülükte de kullanılmıştır.

Ebced Sistemi

Harflerin rakam olarak kullanılması, hemen her alfabede eski zamanlardan beri bilinmektedir. İbrânî-Süryânî, Grek ve Latin harf-sayı sistemleri bunlardan bazılarıdır. “Ebced hesabı” denilen ve Arap alfabesinin ebced tertibine dayanan rakamlar ve hesap sistemi, İslam milletleri arasında yaygın olarak kullanılmıştır. Bunun yanı sıra, ebced harflerinin sayı değerlerine dayanan bir hesaplama sistemi olan hisâb-ı cümel (cümmel) de bulunmaktadır. Ancak ebced hesabı daha yaygın olarak kullanılmıştır. Ebced tertibinde sıralanan harfler, birler, onlar ve yüzler basamağında bulunan rakamları gruplandırır.

Arapça’da “et-tâü’l-merbûta” denilen te (ة), açık te (ت) gibi, med-elif (آ) ve hemze de (ء) kürsüsü ne olursa olsun elif (ا) gibi kabul edilmektedir. Ayrıca, Farsça ve Osmanlıca alfabelerinde yer alan pe (پ), çe (چ), je (ژ) ve sağır kef (ڭ), Arapça’daki bâ (ب), cim (ج), ze (ز) ve kef (ك) gibi kabul edildiği için sayı değerleri de bu harflerinkilerle aynıdır.

Ebced hesabındaki harflerin sayı değerleri, hesaplanışlarındaki farklılıklara göre el-cümelü’l-kebîr, el-cümelü’l-ekber, el-cümelü’s-sagīr ve el-cümelü’l-asgar gibi değişik isim ve tasniflerle ele alınmıştır. Bunların birincisi olan ve aşağıda verilen tabloda dökümü verilen “asıl ebced” veya “el-cümelü’l-kebîr” denir. Asıl ebced olarak bilinen bu sistem, “tarih düşürme” adı verilen edebî sanatta tek sistem olarak benimsenmiştir. İkinci sistemde ise harflerin sayısal değerleri, asıl ebceddeki rakamlardan on birinci harf olan keften (=20) itibaren kendinden daha küçük bir rakam çıkarılarak belirlenir. Örneğin, kef harfinin bu sistemdeki karşılığı sekizdir (20-12=8). Sin (س) ile hının (خ), bu işlem sonucunda asıl ebceddeki değerleri olan 60 ve 600’den geriye sıfır kaldığı için bu sistemde sayısal değerleri yoktur. İlk on harf ise asıl ebceddeki değerlere sahiptir.

Üçüncü sistemde harflere karşı gelen rakamları bulmak için bunların Arapça isimlerinde yer alan harflerin asıl ebceddeki sayı değerleri toplanmaktadır. Örneğin, elif (ألف) için 1 (ا) + 30 (ل) + 80 (ف) = 111 gibi. Diğer bir sistemde ise rakamlar, asıl ebceddeki harflerin sayı değerlerinin adlarını oluşturan Arapça kelimelerdeki harflere karşı gelen rakamların toplanmasıyla elde edilmektedir. Örneğin, elifin karşılığını teşkil eden 1 rakamının Arapça adı “vâhid” (واحد) olduğuna göre elifin sayısal değeri 6 (و) + 1 (ا) + 8 (ح) + 4 (د) = 19’dur.

Çeşitli hesaplama yöntemlerine göre farklı isim ve değerlere sahip olan diğer ebcedin sistemleri de geliştirilmiştir.

Ebced’in Günlük Hayattaki Kullanımları ve İnançlar

Halk arasında çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. Bunlardan biri, doğum yılının harflerin bir araya getirilmesiyle oluşan kelimeyle birlikte çocuğa ad verilmesidir. Örneğin, hicrî 1290 (1873) yılında doğan Mehmed Âkif Ersoy’un adı babası tarafından bu yöntemle Ragıyf olarak konulmuştur. Ancak çevresi tarafından daha yaygın olan Âkif şekline dönüştürülmüştür.

Halk arasında zâyîçe, tılsım, muska ve vefklerin hazırlanmasında da kullanılmıştır. İbn Haldûn, havas ilimleri olarak adlandırılan bu konular hakkında eser ve müellif adı vererek çeşitli örnekler vermiştir. Türkçe’de, “yıldıznâme” adı verilen müstakil eserlerde de bu amaçla hazırlanmış ebced dayalı bilgiler bulunmaktadır. Ayrıca, halk arasında Gazzâlî’ye atfedilerek rağbet gören bedûh tılsımı da popülerdir.

İslam dünyasında kitap tertibinde de ebced kullanılmıştır. Arap alfabesinin kullanıldığı ülkelerde kitapların başında, ek bilgiler verildiği zaman bu kısım ebced harfleriyle numaralanır. Türkiye’de ise harf devriminden sonra bu uygulama Romen rakamlarıyla yer değiştirmiştir. Ayrıca, bazı kitapların bölüm başlıklarıyla paragraflarını ayırmak ve ansiklopedik eserlerde şahıs, yer ve mekân adlarını sıralamak için de ebced harfleri kullanılmıştır.

Mimari ve Kitabe Yazılarındaki Rolü

Mimaride de kullanılmıştır, özellikle Mimar Sinan tarafından yapılardaki nisbetlerin belirlenmesinde ve modüler düzenin oluşturulmasında kullanılmıştır. Ayrıca, ebced fizik, matematik ve astronomide de kullanılmıştır. Ancak bu kullanım daha çok hisâb-ı cümele dayanmaktadır. Astronomik gözlemlerde kullanılan usturlap gibi çeşitli rasat aletlerinde de ebced harfleri rakam yerine kullanılmıştır.

Tasavvufta ayrı bir öneme sahiptir. Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin eserlerinde bu harf sembolizmiyle ilgili geniş açıklamalar bulunmaktadır. İbnü’l-Arabî, evrensel gerçeklerin sırrî niteliklerine ulaşmayı amaçlayan bir yaklaşımla ebced konusuna değinmiştir. Ayrıca, XVII. yüzyıl mutasavvıflarından İsmâil Hakkı Bursevî’nin tasavvuf ehli arasında ebced harfleriyle ilgili yapılan izahları Esrârü’l-hurûf adlı eserinde topladığı bilinmektedir. Benzer şekilde, XX. yüzyıl İslâm âlimlerinden Said Nursi’nin de bu metotla Kur’an’da Nur risâlelerine işaret edildiğini açıklamaya çalıştığı görülmektedir.

Özellikle Hurûfîlik ve Bektaşîlik gibi tasavvufi ekollerde, ebced harflerinin bazı sırları ve rakam değerlerinin çeşitli havassı olduğu yolunda yaygın bir inanç vardır. Bu inanç, manzum veya mensur birçok örnekte yansıtılmıştır.

Divan Edebiyatındaki Yeri ve Kullanımı

Divan edebiyatında, ebced sistemi sıkça kullanılmıştır. Şairler, kelimelerin ebced değerlerini dikkate alarak oyunlar ve nükteler yapmışlardır. Ebced, divan şiirinin önemli bir unsuru olmuştur.

Ebced kelimesi divan edebiyatında remiz ve mazmun olarak da kullanılmıştır. Kelimenin “ebuced” şeklindeki okunuşu, “baba ve dede” anlamına alınarak cinas sanatına vesile kılınmıştır. Ayrıca, kelimenin “ebced” şeklindeki okunuşu ise “işin alfabesinde” veya “yeni okumaya başlamak” anlamında kullanılmıştır. Bu kullanımlar, divan edebiyatında nükteli ve sanatlı bir üslupla ifade edilmiştir.

Manzum eserlerde, “ebced-han” (yeni okumaya başlayan çocuk) ve “hâce-i ebced” (ilkokul hocası) gibi kelimelere de sıkça rastlanmaktadır. Bu kelimeler, eğitim ve öğretim ile ilgili bağlamlarda kullanılmıştır. Divan edebiyatındaki zengin kelime hazinesine katkı sağlamıştır.

Bu sistemin tarihçesi ve ebced hesabının nazariyatıyla ilgili güvenilir müstakil eserler oldukça nadirdir. Ancak, ebced rakamlarının kullanıldığı alanlardan biri olan felekiyyât (astronomi) ve ilm-i ahkâm-ı nücûma (astroloji) konularına temas eder. Eski ve ciddi eserlerde bu konuyla ilgili bilgilere rastlanmaktadır. Bu alanda en önemli eserlerden biri, Bîrûnî’nin “Kitâbü’t-Tefhîm li-evâʾili ṣınâʿati’t-tencîm” adlı eseridir. Ayrıca, İbn Haldûn’un “Muḳaddime” adlı eserinde de bu konuya geniş yer ayrılmıştır.

Modern araştırmalarda bu konuya dair yeterli bilgi bulunması nadirdir. Genellikle divanlar ve çeşitli kitaplarla mimari eserlerin kitâbelerindeki tarih beyitlerini toplamayı amaçlayan çalışmaların başına eklenmiştir. Ebcedle ilgili giriş niteliğinde bilgiler içermektedir. Bu tür çalışmalar, ebced sisteminin kullanım alanlarını ve tarihçesini daha geniş bir bağlamda ele almaya yöneliktir.